सर्वात श्रीमंत मुलगा

शाळेने पत्रक काढलं ,' यंदाच्या वर्षापासून शाळेतल्या सर्वात गरीब मुलाला आर्थिक मदत द्यायची आहे , तेव्हा शिक्षकांनी प्रयत्नपूर्वक अचूक मुलगा निवडावा , ज्यायोगे ही मदत योग्य विद्यार्थ्याला / विद्यार्थिनीला मिळेल !
आता सर्वात गरीब मुलगा शोधणे म्हणजे , खरोखर पंचाईतच होती . ही छोटी मुलंसुद्धा इतकी नीटनेटकी राहतात की , अगदी एक विजार , एक सदरा असेल , तरी तो रोज धुऊन - वाळवून त्याची इस्त्री केल्यासारखी घडी करून मगच तो घालतात . गरीब मुलगा शोधायचा कसा ? आणि प्रत्येकाला विचारायचं तरी कसं , तुमच्यात कोण गरीब ; तेही सर्वात गरीब म्हणून ?! मोठीच अडचण होती . तीन - चार दिवस नुसता अंदाज बांधण्यात गेले . वयाने मोठ्या माणसांमधे गरीब माणूस शोधणं सोप्पं आहे ; पण लहान मुलांमधे अडचणीचं . शेवटी दोन - चार मुलांना हाताशी घेतलं , जी गाडीने शाळेत यायची आणि गाडीनेच घरी जायची . मधल्या सुट्टीत अचानक वर्गात आलो तर ती सफ़रचंद खातांना मला दिसायची . अशा मुलांना विचारलं ," मला एक मदत कराल का ? आपल्या वर्गातला सर्वात गरीब .......?" क्षणाचाही विलंब न करता सर्वानी एकच नाव उच्चारले ," सर आपल्या वर्गातला तो मयूर आहे नं , तो सर्वात गरीब आहे ."
मुलांनी एका झटक्यात प्रश्न सोडवला होता . " कशावरून म्हणता ?" " सर . त्याचा सदरा दोन - तीन ठिकाणी तरी फ़ाटलाय . त्याने शिवलाय ; पण फ़ाटलेला शर्ट घालतो . त्याची खाकी पॅंट तर नीट बघा , मागून दोन ठिगळं लावलेली आहेत . चपला त्याला नाहीतच . मधल्या सुट्टीत आम्ही डबा उघडतो . तो मात्र प्लॅस्टीकच्या पिशवीतून अर्धी भाकरी आणतो . सर , ती भाकरीही कालचीच असते . भाजी कुठली सर ? गुळाचा खडा असतो . आम्ही सांगतो , तो सर्वात गरीब आहे . शाळेने त्याच मुलाला मदत द्यायला हवी ." मुलं एखाद्या खळाळत्या प्रवाहासारखी पुढे बोलतच राहीली . पण मला ते ऐकू येणे शक्य नव्हते . मयूर एवढा गरीब असेल ? की सर्वांनी एकमुखाने त्याच्या गरीबीचे दाखले द्यावेत ?
कारण , मयूर वर्गातील सगळ्यात चपळ मुलगा होता . अक्षर स्वच्छ , मोकळं होतं . त्या अक्षरात त्याच्या नितळ मनाचे दर्शन मला घडे . एकदा तर त्याची वही मी माझ्या घरात पत्नीला दाखवली आणि म्हट्लं ," पाहिलंस ! हे सातवीतल्या मुलाचे अक्षर . असं अक्षर असावं हे माझे स्वप्न होते . उत्तराल सुबक परीच्छेद , समास सोडून योग्य प्रस्तावना आणि अखेर करून लिहिलेली उत्तरे ........."   चे गठ्ठे आणायला मयूर सर्वात आधी धावत यॆई . माझ्याआधी ते गठ्ठे उचलून वर्गात नेण्याचा उत्साह मला थक्क करून टाकत असे . असा मयूर परिस्थितीने एवढा खचलेला असेल याची कल्पनासुद्धा मला येऊ नये , या गोष्टीचीच मला खंत वाटली . जी गोष्ट माझ्या इतर विद्यार्थ्यांना उमगते आणि मला त्याचा पत्ताही नसतो ...... अरेरे !..., मी खूप कमी पडतोय . मयूर , गेल्या सहलीला आला नव्हता . अवघी पंचवीस रूपये वर्गणी होती ; पण त्याचं नाव यादीत नव्हतं . आपण त्याला साधं विचारलंसुद्धा नाही . असलेल्या मुलांच्या किलबिलाटात न आलेल्या मयूरची मला आठवणही झाली नव्हती . केवळ पंचवीस रूपये नसल्याने त्याचे National Park बघण्याचे राहून गेले . एका छान अनुभवाला मुकला होता तो . हा आनंद मी हिरावला होता . यादीत मयूरचे नाव नाही म्हणून मी त्याला जवळ का बोलावलं नाही ? मयूर स्वत : हून सांगणं शक्यच नव्हतं आणि माझ्या व्यग्र दिनक्रमात मयूरसाठी जणू वेळच शिल्लक नव्हता !
शिक्षक म्हणून मी एक पायरी खाली आलो होतो . खरंच आहे , मुलांनी सुचवलेलं नाव . आर्थिक मदत , तीही भरघोस मदत मयूरला मिळायलाच हवी . आता शंकाच नव्हती . त्याची गरीबी बघायला त्याच्या घरी जायचेही काहीच कारण नव्हते . मुलांनी एकमुखाने सुचवलेले नाव आणि मयूरने सहलीला न येणं याची सांगड घालून मी मुख्याध्यापकांना नाव देउन टाकले .' मयूर जाधव , सातवी अ , अनुक्रमांक बेचाळीस ' डोळ्यावरचा चष्मा हातात खेळवीत आदरणीय मुख्याध्यापक म्हणाले , " खात्री केलीये ना सर ? कारण थोडीथोडकी रक्कम नाही . या विद्यार्थ्याची वर्षाची फ़ी , त्याचे शालेय शिक्षण साहित्य , गणवेश ... इत्यादी सर्व या रकमेत सामावणार आहे ." मुख्याध्यापकांना मोठया आत्मविश्वासाने मी म्हटलं , " सर , त्याची काळजीच करू नका . वर्गातला सर्वात गरीब आणि आदर्शही म्हणा हवं तर - मयूर जाधवच आहे !" एका योग्य विद्यार्थ्याची निवड केल्याचे समाधान घेऊन मी निघालो . मयूरला मिळणारी मदत , त्यामुळे त्याचे आर्थिकद्रूष्ट्या सुसह्य होणारे शैक्षणिक वर्ष याची कल्पनाचित्रे रंगवतांना दिवस कसा संपला ते कळालेच नाही .  दुस ~ या दिवशी शाळेत लवकरच गेलो . देखण्या अक्षराच्या कदम सरांनी मोठ्या दिमाखाने फ़ळा सजवला होता . त्यावर ' गरीब असूनही आदर्श ' असं म्हणून मयूरचं नाव होतं .   शाळा भरली . मी अध्यापक खोलीत बसलेलो होतो . इतक्यात खोलीच्या दाराशी मयूर उभा दिसला . त्याच्या चेह ~ यावरचा भाव समजत नव्हता . राग आवरावा तसा करारी चेहरा ...
" सर , रागवू नका ; पण आधी त्या फ़ळ्यावरचे माझे नाव पुसुन टाका ."
" अरे , काय बोलतोयस तुला समजतय का ?"
" चुकतही असेन मी . वाट्टेल ती शिक्षा करा ; पण ते नाव ...!!"
त्याच्या आवळलेल्या मुठी , घशातला आवंढा , डोळ्यातलं पाणी ......
मला कशाचाच काही अर्थ लागेना . मी ज्याचं अभिनंदन करायच्या तयारीत , तो असा .....? " सर , मला मदत कशासाठी ? गरीब म्हणून ? मी तर श्रीमंत आहे ."

त्याची रफ़ू केलेली कालर माझ्या नजरेतून सुटत नव्हती . येतानाच त्याचे अनवाणी पाय पाहिले होते .
शाळेच्या चौदा वर्षाच्या माझ्या व्यावसायिक कालखंडात अशी पंचाईत प्रथमच आली होती .
" अरे पण ....?"
" सर , विश्वास ठेवा . मी श्रीमंत आहे . कदाचित सर्वात श्रीमंत असेन ... सर , मी गरीब आहे हे ठरवले कोणी ? मी चुकतोय बोलतांना हे कळतंय मला ; पण सर ते नाव तसंच राहिले तर मी आजारी पडेन आज ."
अचानक तो जवळ आला आणि त्याने माझे पायच धरले . त्याला उठवत मी म्हणालो ," ठीक आहे . तुला नकोय ना ती मदत , नको घेऊस ; पण तू श्रीमंत आहेस ते कसे काय ?"
" सर , माझ्या अभ्यासाच्या वह्या बघा , कुठल्याही विषयाच्या .... त्या पूर्ण आहेत . पुस्तकं मी Second Hand वापरतोय ... खरयं ! पण मजकूर तर तोच असतो ना ? मनात काय उतरवतो ते महत्वाचे नाही का ? सर , माझे पाचवीपासूनचे मार्क बघा , नेहमी पहिल्या तीनात असतो . गेल्या वर्षी स्पोर्टसपासून निबंधापर्यंत सर्व बक्षिसे मलाच आहेत.

सर ... सर , सांगा ना , मी गरीब कसा ?" मयूर मलाच विचारत होता
आता मघाचचं दु : खाचं पाणी विरून त्यात भविष्याचं स्वप्न थरारत होतं .
" खरयं मयूर . पण तुला या पैशाने मदतच ......."
" सर , मदत कसली ? माझी श्रम करण्याची वॄत्तीच नाहीशी होइल . शाळाच फ़ी देतीये म्हटल्यावर , मी वडीलांबरोबर रंगाच्या कामाला जाणं बंद करेन ! "
" म्हणजे ?" 
" वडील घरांना रंग द्यायचे काम करतात .Contractor बोलावतो तेव्हाच काम मिळते . तेव्हा ते मला त्यांच्याबरोबर नेतात . चार पैसे मला मिळतात , ते मी साठवतो . सर , संचयिका आहे ना शाळेची , त्यातलं माझं पासबुक बघा . पुढच्याही वर्षाची फ़ी देता येइल एवढी रक्कम आहे त्यात ... मुलांनी तुम्हाला काहीतरीच सांगितलेले दिसते ..... म्हणून तुम्ही मला निवडलेलं दिसतं . पण सर , मीच नाही तर आमचं घरच श्रीमंत आहे . घरातले सगले काम करतात . काम म्हणज कष्ट . रंगाचं काम नसतं तेव्हा बाबा स्टेशनवर हमालीही करतात . आई धुणं - भांडी करते . मोठी बहीण दुसरी - तिसरीच्या शिकवण्या घेते . सर , वेळ कसा जातो , दिवस कसा संपतो ते कळतच नाही .... शाळेतल्या वाचनलयातली पुस्तकं मीच सर्वात जास्त वाचली आहेत . तुम्हीच सांगितल्याप्रमाणे लेखकांनाही पत्र पाठवतो मी . सर , माझ्या घरी याच तुम्ही , माझ्याकडे पु . ल . देशपांडे यांच्या स्वाक्षरीचं पत्र आहे . .
....... सर , आहे ना मी श्रीमंत ?"
आता तर तो स्मितरेषांनी मोहरला होता .

सर , शेजारच्या काकांकडून मी उरलेल्या वेळात पेटीही शिकलो . रात्री देवळात होण्या ~ या भजनात मीच पेटीची साथ देतो . भजनीबुवा किती छान गातात ! ऐकताना भान हरपून जातं ." त्याच्या सावळ्या रंगातही निरोगीपणा चमकत होता .
अभावितपणे मी विचारलं ," व्यायामशाळेतही जातोस ?" " सर , तेवढी फ़ुरसत कुठली ? घरातच रोज चोवीस सूर्यनमस्कार आणि पन्नास बैठका काढतो ." अंगावर एक थरार उमटला ... कौतुकाचा .
" मयूर मित्रा , मला तुझा अभिमान वाटतो . तुझ्यासारखा श्रीमंत मुलगा माझ्या वर्गात आहे त्याचा .."

" म्हणूनच म्हणतो सर ......!"
" हे नाव ज्या कारणासाठी आहे , त्यात तू नक्कीच बसणार नाहीस . आमची निवड चुकली ; पण याचं रूपांतर वेगळ्या शिष्यवॄत्तीत होईल . शाळेतील सर्वात अष्टपैलू बुद्धिमान मुलगा म्हणून , हे पारितोषीक तरी ........."
" सर , एवढ्यात नाही . त्याला वर्ष जाउ द्या . मी लिंकनचं , सावरकरांचं चरित्र वाचलं , हेलन केलरचं चरित्र वाचलं . सर , हे वाचलं की कळतं की ही माणसे केवढे कष्ट करून मोठी झाली . माझ्यासारख्या मुलांना प्रोत्साहन द्या , योग्य वयात ते परखड मार्गदर्शन करा ; पण सर , नको त्या वयात असा पैसा पुरवत गेलात तर घडायचं राहूनच जाईल . जे काय करतोय ते पैशासाठी असे हॊऊन जाईल ... सर ..... प्लीज .....!"

वाचनानं ,
स्पर्धांतल्या सहभागानं ,
कलेच्या स्पर्शानं ,
कष्टानं .......
त्याच्या वाणीला प्रगल्भतेची खोली होती ,
संस्कारामुळे नम्रतेची झालर होती .
आता मला माझ्या समोरचा मयूर जाधव स्पष्ट दिसतही नव्हता .
त्याच्याबद्दलच्या कौतुकाचे अश्रू माझ्या डोळ्यात दाटले होते .
शाळेतला सर्वात श्रीमंत मुलगा माझ्यासमोर उभा होता .
परिस्थिती पचवून , परीश्रमाने स्वत : वर पैलू पाडणारा !
श्रीमंत ! सर्वात श्रीमंत